dil ve anlatım dönem ödevi konuları :

İsimler ve sıfatlar kullanıldıkları yere ve göreve göre isim alırlar.

Canlı ya da cansız, somut ya da soyut tüm varlıklara birer isim verilmiştir. İsimler varlıkları tanımak ve tanıtmak için kullanılan sözcüklerdir. Varlıklara isim verilmeseydi on­ları kolayca tanıma ve tanıtma, birbirlerinden ayırma olanağı bulamazdık. Fiil her türlü eylemi bildiren bir sözcük olarak ne kadar önemliyse isim de varlıkları ayırt etmemiz açısından o kadar önemlidir.
"Ali bahçede top oynuyor" cümlesinde "Ali" insan ismi; "bahçe" bir yerin ismi; "top" bir oyun aracının ismi olarak yer alır.
Varlıkların birçok temel özellikleri oldu­ğundan onların isimleri de bu özelliklere göre birçok çeşide ayrılır.

Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler

1. Özel İsim
Varlıklara tek tek verilmiş isimler­dir. Başka bir deyişle özel isim bir tek varlığa verilmiş isimdir.
İnsanlara takılan isimler (Ali, Ayşe, Umut, Sevinç);
Hayvanlara takı­lan isimler (Boncuk. Kocabaş, Kılkuyruk);
Kıta, ülke, bölge, kent, köy, kasaba, dağ, ova, yol, akarsu, yıldız ve yıldız kümeleri, ulus, dil isimleri (Asya, Afganistan, İç Anadolu, Konya, Kırkgöz, Ekinözü, Ağrı, Çukurova, İstiklal Caddesi, Ceyhan, Merih, Küçükayı, Türk, Türkçe);
Her türlü kurum, kuruluş isimjeri (Türkiye Büyük Millet Meclisi, İstan­bul Üniversitesi, Yardımsevenler Derneği);
Gazete, dergi, kitap isimleri (Cumhuriyet, Nokta, İnce Memed)
özel isim sayılır.
Özel isimlerin ilk harfi büyük yazılır. Birkaç söz­cükten oluşan isimlerde bağlaçlar dışında tüm sözcükler büyük harfle başlar. Ayrıca özel isimlerin aldığı
-i, -e, -de, -den (hal ekleri)
-in, -i (tamlayan ve tamlanan ekler)
-di, -miş, -se, -im, -sin, -dir (ek fiille)
-le (bağlaç);
-ler (çoğul eki) ekleri
kesme işaretiyle (') ayrılır:
Orhan'ı, Ankara'ya, Türkiye'de, Kapalıçarşı'dan, İstanbul'un iki yakası, Atatürk Türkiye'si, Ahmet'ti, Sivas'mış, Milli Eğitim Bakanlığı'ysa, Türk'üm, Mehmet'sin, Türki­ye Büyük Millet Meclisi'dir; Ali'yle, Suat' lar.
2. Cins İsmi
Aynı türden varlıkların tümüne birden verilmiş isimlerdir. Yanlış olarak "cins isim" biçiminde kullanılmaktadır. Cins isimle­ri kendi türleri içinde yer alan tüm varlıkları kapsadıkları gibi o cins içindeki varlıkları tek tek de kapsar:

Çocuk ağlıyor (bilinen, görülen bir çocuk).
Çocuk ilgi bekler (tüm çocuklar).
Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler

1. Somut İsim
Duyularımızla kavradığımız, uzayda bir yer kaplayan varlıklara verilen isimlerdir. Bu yüzden somut isimlere "madde ismi" de denilmektedir.
Okulun bulunduğu sokakta geçit yok.
Okul, sokak, geçit sözcükleri birer somut isimdir.

2. Soyut İsim
Duyularımızla değil düşünce ya da inanç yoluyla kavradığımız, uzayda bir yer kaplamayan varlıklara verilen bu isimlere "mana ismi" de denilmektedir.
İnsanı, coşku, sevgi, umut ve dostluk ya­şatır.
Coşku, sevgi, umut, dostluk sözcükleri bi­rer soyut isimdir.

Varlıkların Sayılarına ve Bir Yerde Bulu­nuşlarına Göre İsimler

1. Tekil isim
Sayı bakımından bir tek varlığı anlatan isim biçimidir.
Pazar taze ve ucuz sebze, meyve alabilece­ğimiz en uygun yerdir.
Pazar, sebze, meyve, yer sözcükleri birer tekil isimdir.

2. Çoğul isim
Sayı bakımından birden çok varlığı anlatan isim biçimidir. Türkçe'de tekil isimler -ler (-lar) ekiyle çoğul duruma geti­rilir.
Bahçeler, parklar kurumuş yapraklarla doldu.
Bahçeler, parklar, yapraklar sözcükleri bi­rer çoğul isimdir.

3. Topluluk ismi
Biçimce tekil olmalarına karşılık aynı türden varlıkların yer aldığı topluluğu anlatan isimlerdir.
Bir alayda tabur, bölük ve takım gibi birimler bulunur.
Alay, tabur, bölük, takım sözcükleri birer topluluk ismidir.
Küçültme İsimleri
Bir varlığın benzerlerine göre küçük olduğu­nu belirtmek istediğimiz zaman başına küçük, ufak, minik gibi tamamlayıcı sözcükler geti­ririz.
Küçük pencereden bir minik serçe girdi.
Bunu küçültme ekleriyle de anlatabiliriz. Küçük pencere yerine pencere-cik, minik serçe yerine serçe-cik diyebiliriz.
Küçültme ekleri
-cik,
-cek
-ceğiz'dir.
Bunlar büyük ünlü uyumuna göre eklenir:
Bahçe-cik, yavru­-cak, adam-cağız.
Bu ekler isimlere küçültme, azaltma ve küçümseme anlamlarıyla birlikte acıma ve sevme anlamı da katar.
Ayşe-cik (sevimli ya da zavallı); abla-cığım (sevgi); kadın-cağız (zavallı).

İsmin Halleri
İsimler cümle içindeki görevlerine ve genel­likle de yüklemle olan ilgilerine göre
ek almadan
ya da büyük ünlü uyumuna göre
-i,
-e,
-de,
-den
çekim ekleri alarak beş halde bulunur.
Bahçe sulanacak (bahçe: YALIN HALDE, eksiz).
Okulu özledim (okul-u: -i HALİNDE, -i (-u) eki almış).
Çarşıya çıkacağız (çarşı-(y)a: -E HALİN­DE, -e (-a) eki almış).
Evde bekleseydin (ev-de: -DE HALİNDE, -de eki almış).
Sinemadan geliyorum (sinema-dan: -DEN HALİNDE, -den (-dan) eki almış).
Yalın halde bulunan isimler cümlede genel­likle özne ya da belirtisiz nesne;
-i halinde bulunanlar belirtili nesne;
-e, -de ve -den halinde bulunanlar ise dolaylı tümleç görevini yapar.
Buna göre;
-i hali "belirtme",
-e hali "yönel­me",
-de hali "bulunma",
-den hali ise "çık­ma, başlama" anlamı taşır.
Yapılarına Göre İsimler
İsimler yapılarına göre üç ayrı özellik gös­terir:

1. Basit (kök durumunda) İsimler
Anlamı ve yapısı bozulmadan daha küçük parçalara ayrı­lamayacak tek ya da birkaç heceli isimlere denir. Göz, bal, taş; kelebek, deniz, kadın isimleri kök durumundadır. Bu sözcükler ya tek heceli olduklarından parçalanamazlar ya da anlam ve yapılarını bozmadan parçalanma olanakları yoktur. Sözcükleri hecelere ayırdı­ğımızda ortaya anlamlı ya da anlamsız parça­lar çıkar:
Ke-le-bek, de-niz, ka-dın.
Bu parça­lardan (hecelerden) hiçbirinin sözcüklerin an­lamıyla ilgisi yoktur.

2. Türemiş İsimler
İsim ve fiil soyundan sözcüklerle yansıma türünden sözcüklere ya­pım ekleri getirilerek oluşturulan isimlerdir. Yapım ekleri ulandıkları sözcükten apayrı bir sözcük türetir.
Belli başlı isim türetme ekleri şunlardır:
-lik (taş-lık, göz-lük, anne-lik, güzel-lik, demokrat-lık, halkçı-lık)
-deş (arka-daş, meslek-taş, yurt-taş)
-ce, -çe (Türk-çe, Alman-ca, Arap-ça; kara­ca, kaynar-ca)
-me (gör-me, kaz-ma, dondur-ma)
-mek (ara-mak, gör-mek; ye-mek, kay­mak)
-iş (yar-ış, kurtul-uş; söyle-yiş, gül-üş)
-ı (yap-ı, gez-i, ölç-ü, çat-ı; kork-u, doğ-u)
-ti (belir-ti, ağar-tı, karar-tı; ürper-ti)
-(i)nti (üz-üntü, kur-untu; kır-ıntı; yığ-ıntı)
-gi, -ki (sil-gi, as-kı, at-kı; çiz-gi, ver-gi, sev-gi, bil-gi)
-(i)m (biç-im, bak-ım; dön-üm, kes-im; dil-im, yar-ım; tak-ım, koş-um; doğ-um, seç-­im; uçur-um, kaldır-ım; anla-m, kavra-m)
-(e)k (tara-k, ölç-ek; sığın-ak, kon-ak; di-le-k, iste-k)
-(i)k (öksür-ük, piş-ik; kat-ık, böl-ük; sar-ık, kaz-ık)
-gin, -kin (soy-gun, bas-kın; yan-gın; diz-gin)
-in (gel-in, yığ-ın, ak-ın)
(-il, -ir)ti (gür-ültü, pat-ırtı, fıs-ıltı, gıc-ırtı)
3. Bileşik İsimler
İki ya da daha fazla sözcü­ğün aralarına herhangi bir ek giremeyecek biçimde birleşip kalıplaşmasından oluşan ve yeni bir anlam kazanan isimlerdir:
Kara-­fatma, ana-yasa; aslan-ağzı, kuş-palazı; bin­-dallı, çifte-telli; atar-damar, can-kurtaran; alış-veriş, uyur-gezer; beşi-bir-yerde, beş-parmak-otu.

İsim Tamlamaları
İki isim arasında çeşitli yönlerden anlam ilgilen kurmak amacıyla oluşturulan sözcük öbeğine isim tamlaması denilir. İsim tamla­ması iki öğeden oluşur. İlk öğe tamlayan (ya da belirten) ikinci öğe ise tamlanan (ya da belirtilen) adını alır.
Okulun kapısı
tamlayan tamlanan
Anlamları ve kuruluş biçimlerine göre dört çeşit isim tamlaması vardır:

1. Belirtili İsim Tamlaması
Tamlayanla tamla­nan arasında iyelik (ait olma) ilgisi bulunan tamlamalardır.
Tamlayan -in, tamlanan -i eki alır: Ev-in iç-i, çocuğ-un kalem-i.
Orhan'ın ayakkabısı
tamlayan tamlanan
2. Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayanı tamla­nanın türünü gösteren isim tamlamalarıdır. Tamlayan ek almaz, tamlanan -i eki alır. Belirtisiz isim tamlamaları dilimize çok geniş bir anlam zenginliği katar.
Çiçek kokusu
tamlayan tamlanan
3. Eksiz İsim Tamlaması
Tamlayanı da tamla­nanı da ek almamış olan isim tamlamalarıdır. Bu tür tamlamalarda tamlayan tamlananın neden yapıldığını ya da neye benzediğini gösterir. Eksiz isim tamlamaları sıfat tamla­malarına benzer.
Altın saat
tamlayan tamlanan

tunç yürek
tamlayan tamlanan

4. Zincirleme İsim Tamlaması
Tamlayanı ya da tamlananı, bazen her ikisi, birer isim tamla­ması olan isim tamlamalarıdır.
Televizyonun kutusunun kapağı
belirtili isim tamlaması tamlayantamlanan

SIFATLAR

İsimleri türlü yönlerden belirten niteleyen sözcüklere sıfat denir.

Sıfatlar iki gurupta incelenir

A)Niteleme Sıfatları

B)Belirtme Sıfatları:dört gurupta incelenir.

1)İşaret Sıfatları

2)Soru Sıfatları

3)Belgisiz Sıfatlar

4)Sayı Sıfatları



A)Niteleme Sıfatları: Kendinden sonra gelen ismin rengini, kokusunu,biçimini gösteren sıfatlara denir. Nasıl sorusunu sorarak buluruz.

*büyük adam, kötü iş, iyi insan, derin düşünce, akılı

N.S N.S N.S N.S N.S

çocuk, güzel yürü

Durum Zarfı

B)Belirtme Sıfatları:



1.İşaret Sıfatları :Nesneleri göstererek belirten sıfatlarlardır.

Bunlar şunlardır:bu,şu,o

*Bu araba senin mi? (Sıfat)

*Bu benim (Zamir)

*Şu adamı tanır mısın? (Sıfat)

*Şu bizim sınıfta (Zamir)

*O şehri hiç görmedim (Sıfat)

*O,yürüyerek geldi (Zamir)



2.Soru Sıfatları :İsimleri soru yönünden belirten sıfatlardır.

Hangi okula gidiyorsun?

Sınava kaç ay kaldı?

Nasıl bir dünya istersin?



3.Belgisiz (Belirsizlik) Sıfatlar:Bir nesneyi ona kesinlik

kazandırmadan belirten sıfatlardır.

*Bütün insanlar biliyor

*Başka gün görüşelim

*Bazı kimseler çalışmıyor

*Her anne fedakardır

*Kimi öğrenciler okula gelmiyor



4.Sayı Sıfatları:Bir nesnenin sayısını belirten sıfatlara denir.

Sınava üç ay kaldı

İkinci sınıfa gidiyor.

Üçer kişi çağır.



ADLAŞMIŞ SIFATLAR :Niteleme sıfatlarının önündeki isim düşerse adlaşır buna da adlaşmış sıfat denir.

Genç insanlar dinamik olur >> Gençler dinamik olur.

Tembel öğrenciler çalışmaz >>Tembeller çalışmaz.


PEKİŞTİRME SIFATLARI :Sıfat olan kelimenin ilk sesli harfine kadar olan kısım alınır.Bu kısım m,p,r,s seslerinden uygun olanı pekiştirilir.Elde edilen bu kısım sıfatın başına getirilir.

Yeşil köy Yemyeşil köy

Düz yol Dümdüz yol

Temiz oda Tertemiz oda

Kırmızı elma Kıpkırmızı elma